Ko e Te Pae Tata | Palani Fakataimi ki he Mo’ui Lelei ‘a Nu’u Sila 2022 ko e pepa faka’ofisiale ia ‘oku fokotu’utu’u atu ai ‘a e ngaahi ngāue ‘i he ‘uluaki ta’u ‘e uá ma’á e Te Whatu Ora - Health New Zealand mo e Te Aka Whai Ora - Māori Heath Authority ‘i he ‘emau fakalelei’i ko ia ‘a e ngāue ki he mo’ui leleí ‘i Aotearoa Nu’u Silá.

‘Oku fakamatala’i ‘i he Te Pae Tata ‘a e ngaahi fuofua sitepu ki he me’a temau fakahoko ‘o kehe ange meí he kuohilí ke langa ha ngaahi fakava’e ki ha sisitemi fakatahataha ki he mo’ui leleí ‘oku tu’uloa mo totongi faka’atu’i ‘o lelei ange ‘a ‘ene tokangaekina ‘a e kakai mo e ngaahi komiunitī kotoa ‘o Aotearoa.

ʻI he taʻu ʻe ua ka hoko maí te mau tokanga taha ai ki he ngaahi tafaʻaki ko ʻení:

  • Pae ora – Lelei ange ‘a e mo’ui lelei mo e tu’unga lelei ‘a e mo’uí ‘i hotau ngaahi komiunitií
  • Kahu Taurima – Feitamá mo e ngaahi ta’u kamatá
  • Mate pukupuku – Kakai ‘oku mo’ua ‘i he kanisaá
  • Māuiuitanga taumaha – Kakai ‘oku mo’ua ‘i he ngaahi mahaki tauhí (chronic health conditions)
  • Oranga hinengaro – Kakai ‘oku mo’ua ‘i he hoha’a, mahaki mo e ngaahi me’a ‘oku ma’u tangī (additions) fakae’atamaí

Fakalelei’i ‘a e potupotu tatau ‘i he ngaahi ola ‘o e mo’ui leleí – Fakahoko ha ngāue ki hono fakalelei’i ‘o e pae ora ma’á e kakai Maulí, Pasifikí mo e Tāngata whaikaha | Kakai ‘oku faingata’a’ia fakaesinó.

our priorities

Pae ora – Lelei ange ‘a e mo’ui lelei mo e tu’unga lelei ‘a e mo’uí ‘i hotau ngaahi komiunitií

ʻE moʻui lelei ange ʻa e kakaí ʻi he taimi ʻoku nau ongoʻi ai ʻoku fakakau kinautolu ki he komiunitií, maʻu atu mo ha nofoʻanga malu mo tu’unga lelei, pea longomo’ui ‘i he ma’u meʻatokoni fakatupu moʻui leleí mo e tokoni fakaelotó.

‘E fakakau atu ki hono fakalelei’i ‘o e tu’unga lelei ‘a e mo’ui ‘a e komiunitií ‘a e iwi, hapū, ngaahi komiunitií, ngaahi sēvesi ki he mo’ui leleí mo e sōsialé, ‘o kau ai mo e ngaahi potungāue mo e kautaha kehe ‘a e pule’angá.

Naʻe hā mai meí he ‘emau ngāue atu ki he COVID-19 ʻoku maʻu ʻe he ngaahi komiunitií ʻa e mālohi mo e tu’unga lavame’a ke fakaleleiʻi ʻa e moʻui leleí pea ngāue vave atu ke taʻofi ʻa e mahakí.

ʻI he taʻu ʻe ua ka hoko maí te mau langa atu ai pē ʻi he ngaahi lavameʻa ko ʻení, ʻo hokohoko atu hono ohi mai ha founga ki he fakaʻehiʻehí mo longomoʻui ke poupouʻi ‘a e tu’unga lelei ‘a e mo’uí.

 

Ngaahi Taumu’á

  • ‘E ngāue atu ‘a e sisitemi ki he mo’ui leleí ki he ngaahi fiema’u, mālohinga mo e faka’amu ‘a e kakaí mo e whānau ke fakalelei’i ‘a e ola fakaemo’ui leleí ma’á e tokotaha kotoa pē.
  • ʻE poupouʻi ʻa e kakaí mo e whānau ke nau tokangaʻi ‘a e tu’unga lelei ‘o ‘enau mo’uí, pea ke nau nofo mo’ui lelei mo fehokotaki foki mo honau ngaahi komiunitií.
  • ‘E ‘atā atu, totongi faka’atu’i, mo tuha ‘a e ngaahi sēvesi ki he fuofua tauhí (primary health care) ma’á e ngaahi komiunitií hono kotoa.
  • ʻE toe mālohi ange ʻa e le’o ʻo e ngaahi komiunitī fakakoló ‘i he ngaahi sēvesi ki he mo’ui leleí ʻo fakafou ʻi he hoa ngāue mo e iwi mo e ngaahi netiueka fakakoló.

Kahu Taurima – Feitamá mo e ngaahi ta’u kamatá

ʻOku fakatoka ʻi he ʻuluaki ʻaho ʻe 2,000 ʻo ha kiʻi leka ʻa e fakavaʻe ki he kotoa ‘o honau kahaʻú.

Ko ha vaha’a taimi mahu’inga ia te ne fakafuo ai ‘a e mo’ui lelei mo e tu’unga lelei ‘o e mo’uí ‘i he taimi hono kotoa ‘o e mo’uí.

ʻI he taʻu ʻe ua ka hoko maí, ʻe fakahoko ai ‘e he polokalama ngāue Kahu Taurima ha ngaahi sitepu ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi sēvesi mo e poupou ki he fanga kiʻi pēpeé, fānau iikí mo ʻenau whānau.

 

Ngaahi Taumu’á

  • Ko e feitamá mo e ngaahi sēvesi ki he ngaahi ta’u kamatá, ‘i he ‘uluaki ‘aho ‘e 2,000 ‘o ha ki’i leka meí he feitamá ki he ta’u nimá, ‘e fakataha’i, fakakātoa mo tuha mo e ‘ulungaanga fakafonuá ma’á e whānau hono kotoa.
  • ‘E toe ‘atā ange ‘a hono ma’u atu ‘o e ngaahi sēvesi ki he feitamá mo e ngaahi ta’u kamatá ‘oku Te Ao Māori, fakatefito ‘i he whānau mo e fānau-Pasifikí.
  • ‘E lelei ange ‘a hono ma’u atu ‘e he kakaí ‘a e ngaahi halanga tauhi ki he mo’ui lelei fakae’atamaí mo e tu’unga lelei ‘o e mo’uí, kau ai ‘a hono ma’u atu ‘o e ngaahi sēvesi ki he pekiá mo e mataotao ki he mo’ui lelei fakae’atamaí.
  • ‘E ‘oatu ‘a e tokoni fakalūkufua ki he fā’elé mo e hili ‘a e fā’ele ‘a e wāhine hapū, kau ai ‘a hono kumi ‘o ha ngaahi founga ke ‘oatu ai ha ngāue taimi lōloa mo e ngaahi sēvesi faka’ehi’ehí.

Mate pukupuku – Kakai ‘oku mo’ua ‘i he kanisaá

ʻOku sivi ‘o ‘ilo’i ‘oku mo’ua ha kakai ʻe toko 23,000 ʻi he kanisaá pea mate ai ha toko 10,000 meí he mahaki ko iá.

Ko ha ngaahi faingamālie ia kiate kimautolu ke fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi tu’unga ‘o e fakaʻehiʻehí mo e toe ake mo’ui maí, tautautefito ki he kakai Maulí mo e Pasifikí.

ʻOku fiemaʻu ʻe he kau mahaki kanisaá mo ‘enau whānau ha ngaahi sēvesi ‘oku fakapatonu (customised), fakalūkufua mo tu’unga mā’olunga.

ʻI he taʻu ʻe ua ka hoko maí, te mau tokanga taha ai ki hono fakahoko ‘o ha ngaahi sēvesi tauhi ‘oku potupotu tatau, tu’unga mā’olunga ki he kanisaá, meí he fakaʻehiʻehí ki he teitei maté, ʻe lava ke maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē.

 

Ngaahi Taumu’á

  • ʻE lava ke maʻu atu ʻe he tokotaha kotoa pē ʻa e tauhi tu’unga mā’olunga ki he kanisaá, tatau ai pē pe ko e fē ‘a e feituʻu ʻoku nau nofo aí.
  • ʻOku kau heni ʻa e ngaahi sēvesi fakaʻehiʻehi meí he kanisaá, ngaahi founga lelei ange ki he siví ke fili mei ai pea mo lelei ange ‘a hono ma’u taimi totonu atu ‘o ha faitoʻo tu’unga mā’olunga.
  • ‘E potupotu tatau ‘a hono ‘oatu ‘o e tauhí ‘i he ngaahi tu’unga kotoa ‘o e kanisaá, meí he faka’ehi’ehí ki he teitei maté, tauhi ki he ngata’anga ‘o e mo’uí mo e toe ake mo’ui maí.
  • ‘E tokolahi ange ‘a e ngaahi kautaha fakahoko ngāue Mauli mo e Pasifikí ki he komiunitií te nau tokoni ki hono fakalelei’i ‘a e kau atu ‘a e kakai Maulí mo e Pasifikí ‘i he sivi kanisā huhuú, kanisā taungafanaú (cervical) mo e kanisā ‘i he keté (bowel).
  • Ko e ngaahi fili ki hono tauhi ‘o e kau mahaki kanisaá ʻe ‘i he ofi taha ‘e ala lavá ki ʻapi, lolotonga ‘oku hokohoko ‘a hono ‘oatu ‘a e ngaahi sēvesi ‘oku tu’unga mā’olunga, tu’uloa.

Māuiuitanga taumaha | Kakai ‘oku mo’ua ‘i he ngaahi mahaki tauhí (chronic health conditions)

Ko e tokotaha ‘i he toko fā ‘o e kakai Nu’u Silá ‘oku nau ma’u ‘a e ngaahi mahaki tauhi ‘oku fa’a uesia ai ha to’utangata lahi ‘i he whānau tatau – hangē ko e mahaki suká, mahaki mafú, mahaki ‘o e ma’ama’á (respiratory disease) mo e kautí.

Ko e founga lelei taha kiate kimautolu ke fakaleleiʻi ʻaki ‘a e ngaahi mahaki ko ʻení ko hono poupouʻi ‘a e kakaí mo honau whānau ke nau moʻui lelei ke fakasiʻisiʻi ai ‘a e mafasia ʻa e ngaahi mahaki’ia ko ʻení.

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Te Pae Tata ʻa e ngaahi taumuʻa mo e ngaahi ngāue ki he polokalama ko ‘ení ʻi he taʻu ʻe ua ka hoko maí.

 

Ngaahi Taumu’á

  • ʻE ngāue fakataha ʻa e ngaahi sēvesi ki he mo’ui leleí mo e ngaahi kautaha fakahoko ngāué mo e whānau ke fakaleleiʻi ʻa e moʻui lelei mo e tu’unga lelei ‘o e mo’ui ‘a e kakai ‘oku uesiá, ʻo fakasiʻisiʻi ai ʻa e fiemaʻu ke nofo falemahakí.
  • ʻE fakahoko ʻa e ngaahi sēvesi fakakilīniki tu’unga tatau fakafonuá ki he ngaahi mahaki suká, ngaahi mahaki mafú, ngaahi fokoutua ‘o e halanga mānavá, pā kālavá moe kautí.
  • Tokoni’i ‘a e ngaahi timi mataotaó ke nau ngāue mo e ngaahi kautaha fakahoko ngāue ki he fuofua tauhí mo e komiunitií ke fakapapau’i ‘oku ma’u atu ‘e he kakaí ‘a e faito’o ‘oku nau fiema’ú.

Oranga hinengaro | Kakai ‘oku mo’ua ‘i he hoha’a, mahaki mo e ngaahi me’a ‘oku ma’u tangma’u tangī (additions) fakae’atamaí

‘Oku laka hake ‘i he pēseti ‘e 50 ‘o e kakai Nu’u Silá te nau a’usia ‘a e hoha’a fakae’atamaí mo e ngaahi pole ‘o e ma’u tangií ‘i ha fo’i taimi ‘i he ‘enau mo’uí, ‘a ia ‘e ala uesia ai ‘a e malava ko ia ke nau tauhi kinautolu mo ‘enau whānau.

ʻOku lahi e ngaahi meʻa te mau lava ʻo fakahoko ke poupouʻi lelei ange ai ʻa e moʻui lelei fakaeʻatamaí mo e tu’unga lelei ‘a e mo’uí ma’á e kakai ‘o Nuʻu Silá.

ʻI he taʻu ʻe ua ka hoko maí, te mau hokohoko atu hono liliu ʻo e sisitemi ki he moʻui lelei fakaeʻatamaí ‘o muimui ki he lipooti He Ara Oranga, kau ai ‘a hono fakahoko mo fakalahi ‘a e ngaahi sēvesi tu’unga mā’olunga mo potupotu tatau ki he tokotaha kotoa pē ‘oku mo’ua ‘i he hoha’a, mahaki’ia pe ma’u tangī fakae’atamaí.

 

Ngaahi Taumu’á

  • ʻE toe fakaivia mo fakalahi ange ʻa e ngaahi sēvesi ki he ma’u tangī fakae’atamaí ma’á e toʻutupú, ngaahi komiunitī ‘o e ‘umatá (rainbow communities), kakai Maulí mo e Pasifikí.
  • ‘E fa’u mo fakalahi ‘a e ngaahi sēvesi Te Ao Māori ki he moʻui lelei fakaeʻatamaí, pea lelei ange ‘a hono ma’u atu ‘o e ngaahi sēvesí mo kinautolu ke fili mei aí.
  • ʻE ʻi ai ha tokanga makehe ki he moʻui lelei fakaeʻatamai ma’á e kakai Pasifikí mo e Tāngata whaikaha | Kakai faingataʻaʻia fakaesinó mo fakapapauʻi ʻoku ngāue ʻa e ngaahi sēvesí maʻa kinautolu.
  • ‘E fakalahi ‘a e ngaahi sēvesi tokoni ki he kakai ‘oku lahi honau palopalema fakae’atamaí, ke nau lava ‘o mo’ui lelei ‘i he komiunitií mo ta’ofi ai ha’anau nofo falemahaki.

Moʻui lelei ʻa e kakai Maulí

ʻOku mau langa ha sisitemi moʻui lelei ʻoku fakama’u ki he Te Tiriti o Waitangi ‘o hoko ko hono fakavaʻe, pea vahevahe ai ʻa e fai tuʻutuʻuní mo e ngaahi nāunaú mo ngaohi ‘a e kotoa ‘o e sisitemi ki he mo’ui leleí ke taliui ki he potupotu tatau ‘a e mo’ui lelei ‘a e kakai Maulí.

Ko e ngāue ‘e fakahoko ‘e he Te Whatu Ora ke fakalelei’i ‘a e mo’ui lelei ‘a e kakai Maulí te ne ho’ata mai ai ‘a e fiema’u ko ia ke hoko ‘a hono fakalelei’i mo potupotu tatau ‘a e mo’ui lelei ‘a e kakai Maulí ko e fatongia ‘o e tokotaha kotoa pē.

‘E fakapapau’i ‘e he Te Aka Whai Ora ‘e ‘i ai ‘a e tokanga mālohi ki he Te Ao Māori.

 

Ngaahi Taumu’á

  • Fakalelei’i ‘a e tu’unga potupotu tatau ‘i he ngaahi ola ki he mo’ui lelei ‘a e kakai Maulí mo fakahoko ‘a hono fakalelei’i ‘o e pae ora ma’á e kakai Maulí.
  • Fakapapauʻi ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ngāue kuo fakamo’oni’i ki he fakaʻehiʻehí mo e tu’unga lelei ‘o e mo’uí.
  • ʻOku mahuʻinga ‘aupito ʻa e moʻui lelei ‘a e kakaí mo e fakaʻehiʻehí ki hono aʻusia ʻo e potupotu tataú mo e fakalakalaka fakalūkufua kimu’a ‘a e mo’ui lelei ‘a e kakai Maulí.
  • ‘E fakatefito ‘a e ngaahi sēvesí ‘i he fāmilí pea mo ngāue lelei fakataha, mo ‘oatu ha ngaahi faingamālie ‘oku malu, fakapatonu ki he ‘ulungaanga fakafonuá, kehekehé mo fakakau mai ki aí.
  • ‘E ma’u atu, totongi faka’atu’i, ‘atā atu mo tuha ‘a e ngaahi sēvesi ki he fuofua tauhí ‘i he kaha’ú ma’á e kakai Maulí.
  • Te mau fakalahi ʻa e tokolahi ʻo e kakai Mauli ‘oku nau hū mai ki he ngaahi ngāue ki he mo’ui leleí, lolotonga iá ‘oku ngaohi ‘emau ngaahi kautahá ke hoko ko ha feitu’u malu mo tō atu ke ngāue ai.

Moʻui lelei ʻa e Pasifikí

ʻOku mau ʻiloʻi ‘oku ‘ikai ngāue lelei ha ngaahi tafaʻaki lahi ʻo e sisitemi ki he moʻui leleí maʻá e kakai Pasifikí, aiga, ngutuare tangata, fāmilí, kāingá, magafaoa, kaiga, vuvale, mo e kaaiga (ngaahi fāmilí) mo e ngaahi komiunitií.

ʻE poupou’i ʻe he ngaahi polokalama ngāue te mau fakahoko ʻi he taʻu ʻe ua ka hoko maí ʻa e ngaahi fāmili mo e komiunitī Pasifiki ʻi Nuʻu Sila ní ke nau nofo mo’ui lelei, pea mo lava foki ʻa e kakai Pasifikí ʻo maʻu atu ʻa e tauhi ʻoku nau fiemaʻú, ʻi he taimi mo e feituʻu ʻoku nau fiemaʻu ai iá.

 

Ngaahi Taumu’á

  • Te mau langa mo fakaivia ʻa e ngaahi fakavaʻe ki he moʻui lelei ʻa e Pasifikí, pea fakapapauʻi ʻoku ʻi ai ha ngaahi leʻo Pasifiki ʻi he faituʻutuʻuní ʻi he kotoa ‘o e sisitemi ki he moʻui leleí.
  • Te mau fokotuʻu ha sisitemi ‘oku mālohi ke ne tokoni’i ‘a e ngaahi fika mo e fakamatala ki he tu’unga ‘o e moʻui leleí, ngaahi ‘ilo fakafaito’o mo e ‘ilo ki he komiunitií fekau’aki mo hono ngāue’i ‘o e ngaahi me’a ‘oku fakamu’omu’a ‘i he mo’ui lelei ‘a e kakai Pasifikí.
  • Poupou’i ke mālohi ‘a hono fakapa’anga ‘o e Pasifikí mo hono fakalakalaka ‘o e kautaha fakahoko ngāue Pasifikí, te mau ‘inivesi ke lahi ange ‘a e ngaahi sēvesi ki he mo’ui leleí ‘oku ma’u mo tataki ‘e he komiunitií pea fakafetaulaki lelei ange mo e ngaahi komiunitií.
  • Te mau poupouʻi mo fakatupulaki ha kau ngāue Pasifiki ki he moʻui leleí ‘oku kaukaua.

Tāngata whaikaha | Kakai faingataʻaʻia fakaesinó

Tāngata whaikaha | ‘Oku fe’unga ‘a e tokolahi ‘o e kakai faingata’a’ia fakaesinó mo e meimei vahe fā ‘e taha ‘o e tokolahi ‘o e kakai ‘o Nu’u Silá.

ʻOku nau kau ki he ngaahi taʻu, ngaahi kulupu fakamatakali mo fakafonua, tu’unga tangata pe fefine, tu’unga fakae’unohó (sexualities), ngaahi feitu’u fakakolo, ngaahi kulupu fakaʻekonomika mo fakasōsiale, mo e fāmili mo e komiunitī kotoa pē.

Kuo pau ke fatongia’aki ‘e he sisitemi ki he mo’ui leleí ‘a hono ‘oatu ‘o ha tauhi ki he mo’ui leleí ‘oku taau, mo ‘atā atu ki he Tāngata whaikaha | Kakai faingata’a’ia fakaesinó.

 

Ngaahi Taumu’á

  • ‘E ma’u atu ‘a e ngaahi sēvesi kotoa pē ki he mo’ui leleí, ‘oku kau ki ai mo potupotu tatau ma’á e Tāngata whaikaha | Kakai faingata’a’ia fakaesinó.
  • Ngaahi sīpinga ‘o e tauhí ‘oku fakakau ki ai, ngaahi hala fononga mo e sēvesi ma’á e Tāngata whaikaha | ‘Atā atu ki he kakai faingata’a’ia fakaesino mo e ngaahi komiunitī ‘oku nau fiema’u kinautolú.
  • Te mau tukupā ki hono hokohoko atu ‘o e liliu ‘a ia ‘oku lahi mo malava ko ia ke fuá ‘o nga’unu atu ki ha ngaahi sēvesi tauhi ki he mo’ui leleí ‘oku fakataumu’a pau ki he kakaí, whānau mo e komiunitií.
  • Tāngata whaikaha | ʻE poupouʻi ʻa e kakai faingataʻaʻia fakaesinó ke nau tataki ‘a e fetalanoaʻaki ki hono fakalakalaka ki mu’a ‘o e ngaahi founga ngāué, palaní, fa’ufa’ú mo hono fakapa’anga ‘o e ngaahi sēvesi ki he mo’ui leleí.